همیشه یکی از افسوسهایم این بوده است که چرا «رئالیسم جادویی»، برخلاف آمریکای جنوبی و هند و… نتوانسته جایگاه خود را در بین نویسندههای ایرانی پیدا کند. البته انتشار رمانهایی نظیر «نفرین خاکستری» (مهسا محبعلی) و… را نمیتوان نادیده گرفت امّا با توجه به پشتوانهی عظیمی که در ادبیات فولکلور ما (و همچنین آثار مذهبی) از حضور اسطورهها و افسانهها و درآمیختن آن با رئالیسم وجود دارد ادبیات فارسی میتواند محمل مناسبی برای خلق آثاری درخشان در این سبک باشد.
مجموعهی «حفرهی یازدهم» (به جز یکی، دو داستان) در فضای آپارتماننشینی معاصر میگذرد. روایتی «کارور»وار از روابط انسانی و کندوکاو در آن. امّا تقریباً در اکثر داستانها، در این بستر، کنشی غیررئال رخ میدهد که باعث ایجاد گره داستانی و پیرنگ اصلی اثر میشود. تبدیل یک زن به ماهی، دم داشتن یک دختر، باریدن ماهی از آسمان و… نه برای راوی عجیب است و نه برای شخصیتهای داستان. راوی آنگونه از داشتن ماهی در شکمش حرف میزند که انسان امروز از داشتن موبایل! البته که داستانها گاهی با فاصلهگیری از اسطورههای تاریخی و مذهبی، خوابنویسیها و… به فضای آثار سوررئال نزدیک میشوند و گاهی با خلق راوی غیرقابل اعتماد (که تقریباً در اکثر داستانها از نوعی بیماری روحی رنج میبرد) به داستانی رئال با راوی نامطمئن پهلو میزنند.این مجموعه با وجود دارا بودن داستانهایی با پیرنگهایی کاملاً متفاوت، دارای نوعی پیوستگی نیز هست. تکرار نمادهایی مثل ماهی، بو و… در داستانهای مختلف و خلق راویهایی با لحن و خصوصیاتی نزدیک (در چند داستان) باعث میشود نوعی فرم و درهمتنیدگی کلّی بر بخشی از مجموعه حکمفرما باشد. این پیوستگی در محتوا نیز دیده میشود. مباحث فمینیستی، مرگاندیشی، نقد جهان و روابط مدرن و… سوژههایی هستند که در اکثر داستانها دیده میشود. هرچند به هیچوجه نمیتوان این کتاب را یک مجموعهداستان پیوسته نامید.
اکثر داستانهای این کتاب، به شیوهی داستانهای مینیمال شخصیتهایی محدود دارند. گره و کشمکش داستانی بهانهای است برای وارد شدن به درون انسانها و نقد روانشناختی. ارجاعات درون متنی، موتیفها و بسیاری از تصاویر، علاوه بر پیش بردن روایت داستانی، جنبهای کاملاً نمادین نیز دارند. امّا معمولاً از گرهگشایی و پایانبندی به شکلی که در ادبیات کلاسیک سراغ داریم خبری نیست. این میتواند مخاطبی را که برایش «قصّه» در اولویت است ناامید کند زیرا برای «زهرا باقری شاد» روایت و اتّفاقات تنها بهانهای هستند برای نقد روانشناختی انسان مدرن (و در این مجموعه معمولاً «راوی»). هرچند مولف تنها به تحلیل دست نمیزند و گاهی نیز همچون خود داستان «حفره یازدهم» به بیان نظریات جامعهشناختی خود در لایهای از استعارهها و نمادها میپردازد.
زاوهدید اکثر داستانها اوّل شخص است و راویِ اوّل شخص، زنی جوان که لحنی تقریباً مشابه (در داستانهای مختلف) دارد. در دو داستانی که زاویه دید سوم شخص داریم («عقرب» و «ماهیهای وبلاگ ایرن») شخصیت محوری داستان، زن است. چیزی که در این میان تغییر میکند شخصیت مرد روبرو، گره داستانی، لوکیشن و… است که باعث ایجاد موقعیتهای تازه میشود. در اکثر داستانها، شخصیتهای دیگر (جز زن و مرد محوری) در حدّ یک اسم یا تیپ باقی میمانند به جز داستان «خیابان اصلی» که در آنجا با شخصیت «پری» روبرو هستیم که شخصیتی سوم امّا کامل و پرداخته شده است. تنها داستانی که از این فرمول پیروی نمیکند خود داستان «حفره یازدهم» است که با انتخاب یک نوجوان روستایی و مکاشفهی او در یک غار، قصد دارد در نگاهی سمبولیستی به وضعیت زن، جنس و جنسیت در جامعه بپردازد. و طبعاً در این بیان نمادین، این زن است که در وجه استعاری خود باقی مانده و چندان به پیچیدگیهای شخصیت او پرداخته نمیشود.
نام کتاب (حفره یازدهم) به تفاوتی فیزیولوژیک بین زنان و مردان اشاره دارد. «زهرا باقری شاد» با همین نام، تشابه شخصیتها و راویها و تاکید بر دغدغههای ذهنی و روحی زن در جهان مدرن را (در داستانهای مختلف مجموعه) تعمّدی دانسته و علّت این ارتباط نامرئی داستانها را توضیح میدهد. داستانها با وجود آنکه از نظر تعداد کلمات میتوانند به عنوان sudden fiction مطرح شوند اما از ساختار آن پیروی نکرده و دارای غافلگیری پایانی نیستند. بلکه بیشتر همچون داستانهای «مینی مال» برشی از زندگی هستند که قرار است مخاطب را به تحلیلی روانشناختی از زندگی انسان در جهان مدرن برسانند.
«زهرا باقری شاد» با مجموعهداستان اوّلش ثابت میکند که در ادبیات داستانی امروز، حرفهایی برای گفتن دارد. مطمئناً این مجموعه مثل هر مجموعهی دیگری از نقد و کاستی، مبرّا نیست امّا مهمترین ویژگیاش آن است که تقلیدی نیست و برخاسته از اندیشه و نگاه خود «نویسنده» است. فعلاً می توان از «حفره یازدهم» لذّت برد و منتظر داستانهای بعدی «زهرا باقری شاد» ماند تا ببینیم آیا در ژانرها و با سوژههایی دیگر نیز میتواند به همین اندازه موفّق باشد یا نه. سوالی که تنها مجموعهی بعدی او میتواند پاسخ کاملی برای آن باشد.
سید مهدی موسوی