تبارشناسی غزل پست‌مدرن-قسمت اول

منتشر شده در سال ۱۳۷۹ – سیدمهدی موسوی

‭ ‬مقدمه‭: ‬ما‭ ‬در‭ ‬اين‭ ‬سلسه‌مقالات‭ ‬ابتدا‭ ‬مي‌خواهيم‭ ‬بدانيم‭ ‬كه‭ ‬آيا‭ ‬قالب‭ ‬كلاسيك‭ ‬با‭ ‬جريان‭ ‬فكري‭ ‬پست‌مدرن‭  -‬يا‭ ‬حتي‭ ‬اگر‭ ‬آن‌‭ ‬را‭ ‬فلسفه‭ ‬بدانيم،‭ ‬فلسفه‌ي‭ ‬پست‌مدرن‭- ‬قابل‭ ‬امتزاج‭ ‬و‭ ‬تركيب‭ ‬است‭ ‬يا‭ ‬خير‭! ‬سپس‭ ‬به‭ ‬ريشه‌يابي‭ ‬اين‭ ‬حركت‭ ‬در‭ ‬شعر‭ ‬كهن‭ ‬فارسي‭ ‬مي‌پردازيم،‭ ‬آنجا‭ ‬كه‭ ‬بزرگاني‭ ‬چون‭ ‬مولوي،‭ ‬سعدي‭ ‬و‭ ‬حافظ‭ ‬به‭ ‬صورت‭ ‬پراكنده‭ ‬شناسه‌هايي‭ ‬از‭ ‬اين‭ ‬تركيب‭ ‬را‭ ‬نشان‭ ‬دادند‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬انتها‭ ‬به‭ ‬دهه‌ي‭ ‬هشتاد‭ ‬باز‭ ‬مي‌گرديم‭ ‬جايي‭ ‬كه‭ ‬اين‭ ‬حركت‭ ‬نه‭ ‬به‭ ‬صورت‭ ‬موج،‭ ‬بلكه‭ ‬به‭ ‬گونه‌ي‭ ‬يك‭ ‬جبر‭ ‬فرهنگي‭ -‬هر‭ ‬چند‭ ‬طبق‭ ‬عنوان‭ ‬پست‌مدرن‭ ‬خود‭ ‬سطحي‭!- ‬در‭ ‬حال‭ ‬شكل‌گيري‭ ‬است‭. ‬در‭ ‬اين‭ ‬مرور‭ ‬گذرا‭ ‬و‭ ‬اجمالي‭ ‬سعي‭ ‬بر‭ ‬آن‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬با‭ ‬آوردن‭ ‬نمونه‌هاي‭ ‬مناسب‭ ‬و‭ ‬درخور‭ ‬بحث،‭ ‬از‭ ‬جريان‭ ‬امروزي‭ ‬غزل‭ ‬پست‌مدرن‭ ‬به‭ ‬روشن‭ ‬شدن‭ ‬ابهامات‭ ‬پيرامون‭ ‬اين‭ ‬مسأله‭ ‬كمك‭ ‬شده‭ ‬باشد‭. ‬مطمئناً‭ ‬اين‭ ‬بررسي‭ ‬خالي‭ ‬از‭ ‬اشكال‭ ‬نخواهد‭ ‬بود،‭ ‬كه‭ ‬يكي‭ ‬به‭ ‬عدم‭ ‬چاپ‭ ‬و‭ ‬نشر‭ ‬صحيح‭ ‬مجموعه‌هاي‭ ‬شاعران‭ ‬امروز‭ ‬و‭ ‬ديگري‭ ‬به‭ ‬محدوديت‭ ‬زماني‭ ‬كه‭ ‬مؤلف‭ ‬اين‭ ‬متن‭ ‬را‭ ‬احاطه‭ ‬كرده‭ ‬است‭ ‬برمي‌گردد‭. ‬اميدوارم‭ ‬دوستان‭ ‬و‭ ‬دشمنان‭! ‬ما‭ ‬را‭ ‬در‭ ‬فراهم‭ ‬آوردن‭ ‬راهكاري‭ ‬مفيدتر‭ ‬ياري‭ ‬دهند‭. ‬

بحث‭ ‬‮«‬غزل‭ ‬پست‌مدرن‮»‬‭ ‬شايد‭ ‬از‭ ‬مدهايي‭ ‬باشد‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬حال‭ ‬حاضر‭ ‬محافل‭ ‬فرهنگي‭ ‬ما‭ ‬را‭ ‬كمابيش‭ -‬با‭ ‬شدت‭ ‬و‭ ‬ضعف‌هايي‭- ‬در‭ ‬نقاط‭ ‬مختلف‭ ‬كشور‭ ‬تحت‭ ‬تاثير‭ ‬خود‭ ‬قرار‭ ‬داده‭ ‬است‭. ‬همان‌گونه‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬گذشته‌اي‭ ‬نه‌چندان‌‭ ‬دور‭ ‬موج‌هاي‭ ‬گوناگون‭ ‬شعر‭ ‬و‭ ‬حتي‭ ‬تحولاتي‭ ‬عظيم‭ ‬نظير‭ ‬زايش‭ ‬شعر‭ ‬نيمايي‭ ‬و‭ ‬سپيد‭ ‬بهانه‌اي‭ ‬به‭ ‬دست‭ ‬مي‌دادند‭ ‬براي‭ ‬اظهار‭ ‬فضل‭ ‬پاره‌اي‭ ‬از‭ ‬دوستداران‭ ‬شعر‭! ‬اما‭ ‬گذشته‭ ‬از‭ ‬اين‭ ‬حرف‌ها‭ ‬و‭ ‬روزمرگي‌ها‭ ‬‮«‬غزل‭ ‬پست‌مدرن‮»‬‭ ‬وجود‭ ‬دارد‭. ‬در‭ ‬بررسي‭ ‬اوليه‌ي‭ ‬اين‭ ‬تركيب‭ ‬به‭ ‬واژه‌ي‭ ‬‮«‬غزل‮»‬‭ ‬برمي‌خوريم‭ ‬كه‭ ‬به‌طور‭ ‬واضح‭ ‬نشانگر‭ ‬قالبي‭ ‬محدود‭ ‬از‭ ‬نظر‭ ‬تعداد‭ ‬ابيات،‭ ‬مضمون،‭ ‬وزن،‭ ‬قافيه،‭ ‬رديف‭ ‬و‭ … ‬مي‌باشد‭. ‬قالبي‭ ‬كاملاً‭ ‬متناسب‭ ‬با‭ ‬فرآيند‭ ‬يكسان‌سازي‭ ‬دنياي‭ ‬مدرن،‭ ‬جايي‭ ‬كه‭ ‬زنگ‭ ‬كارخانه‌ها‭ ‬و‭ ‬لباس‌هاي‭ ‬يكسان‭ ‬و‭… ‬انسان‭ ‬درگير‭ ‬دنياي‭ ‬صنعتي‭ -‬نمي‌گويم‭ ‬مدرن‭- ‬را‭ ‬وادار‭ ‬مي‌كند‭ ‬كه‭ ‬به‭ ‬اراده‌ي‭ ‬حاكم‭ ‬از‭ ‬سوي‭ ‬جمع،‭ ‬تن‭ ‬در‭ ‬دهد‭. ‬در‭ ‬واقع‭ ‬‮«‬متفكران‭ ‬دنياي‭ ‬صنعتي‭ ‬عليرغم‭ ‬عدم‭ ‬توافق‌هايشان‭ ‬همگي‭ ‬به‭ ‬اين‭ ‬امر‭ ‬معتقد‭ ‬هستند‭ ‬كه‭ ‬استاندارد‭ ‬كردن‭ ‬كارايي‭ ‬را‭ ‬افزايش‭ ‬مي‌دهد‭.‬‮»‬1

‭ ‬همان‌گونه‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬مبحث‭ ‬زيبايي‌شناسي‭ ‬غزل‭ ‬توجّه‭ ‬به‭ ‬قراردادها‭ ‬در‭ ‬رأس‭ ‬امور‭ ‬قرار‭ ‬دارد‭ ‬و‭ ‬تفاوت‌هاي‭ ‬شخصي،‭ ‬محدود‭ ‬به‭ ‬ايجاد‭ ‬سبك‌هايي‭ ‬شده‌اند‭ ‬كه‭ ‬خود‭ ‬داراي‭ ‬نظم‭ ‬بيشتري‭ ‬هستند‭. ‬غزل‭ ‬با‭ ‬اين‭ ‬تسلسل‭ ‬بيهوده،‭ ‬انسان‭ ‬مدرن‌زده‭ ‬را‭ ‬اقناع‭ ‬مي‌كند‭. ‬در‭ ‬غزل‭ ‬سنّتي،‭ ‬شاعر‭ ‬موفق‭ ‬كسي‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬به‭ ‬سليقه‌ي‭ ‬مخاطب‭ -‬جمع‭!- ‬احترام‭ ‬بگذارد‭ ‬و‭ ‬انبوه‭ ‬خوانندگان‭ ‬در‭ ‬آخر‭ ‬مصاريع‭ ‬با‭ ‬توجه‭ ‬به‭ ‬قافيه،‭ ‬كلمات‭ ‬او‭ ‬را‭ ‬حدس‭ ‬زده‭ ‬و‭ ‬با‭ ‬او‭ ‬به‭ ‬همراهي‭ ‬بپردازند‭. ‬زيبايي‌شناسي‭ ‬غزل،‭ ‬گاه‭ ‬در‭ ‬تلميح‭ ‬و‭ ‬تضمين‭ ‬و‭… ‬خلاصه‭ ‬مي‌شود‭ ‬كه‭ ‬محو‭ ‬فرديت‭ ‬مولف‭ ‬را‭ ‬رقم‭ ‬مي‌زند‭ ‬و‭ ‬گاه‭ ‬در‭ ‬تضاد،‭ ‬مراعات‭ ‬نظير،‭ ‬جناس‭ ‬و‭ … ‬كه‭ ‬به‭ ‬نوعي‭ ‬يك‭ ‬بازي‭ ‬و‭ ‬ايجاد‭ ‬نظم‭ ‬در‭ ‬سطح‭ ‬كلمه‭ ‬و‭ ‬جمله‭ ‬هستند‭.‬

و‭ ‬مشخص‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬اين‭ ‬فرآيندها‭ ‬به‭ ‬هيچ‭ ‬سنتزي‭ ‬منجر‭ ‬نمي‌شود‭. ‬اما‭ ‬در‭ ‬طرف‭ ‬ديگر،‭ ‬واژه‌ي‭ ‬پر‭ ‬سر‭ ‬و‭ ‬صداي‭ ‬‮«‬پست‌مدرن‮»‬‭ ‬قرار‭ ‬مي‌گيرد‭ ‬كه‭ ‬درباره‌ي‭ ‬آن‭ ‬سخن‭ ‬بسيار‭ ‬است‭ ‬امّا‭ ‬مي‌توان‭ ‬يكي‭ ‬از‭ ‬شناسه‌هاي‭ ‬آن‌‭ ‬را‭ ‬نفي‭ ‬دنياي‭ ‬مدرن‭ ‬فرض‭ ‬كرد،‭ ‬هر‭ ‬چند‭ ‬به‭ ‬قول‭ ‬‮«‬ليوتار‮»‬‭ ‬پست‌مدرنيسم‭ ‬قبل‭ ‬از‭ ‬آن‭ ‬وجود‭ ‬داشته‭ ‬است‭. ‬هسته‌ي‭ ‬اصلي‭ ‬اين‭ ‬جريان‭ ‬را‭ ‬مي‌توان‭ ‬عدم‭ ‬اعتماد‭ ‬يا‭ ‬ناباوري‭ ‬كلي‭ ‬و‭ ‬عمومي‭ ‬نسبت‭ ‬به‭ ‬هرگونه‭ ‬نظريه‭ ‬و‭ ‬كاربست‌هاي‭ ‬كلان،‭ ‬نفي‭ ‬هرگونه‭ ‬ايدئولوژي،‭ ‬آموزه‌ي‭ ‬اعتقادات‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬يك‭ ‬كلام،‭ ‬نفي‭ ‬هرگونه‭ ‬فراروايت‭ ‬يا‭ ‬روايت‌كلان‭ ‬در‭ ‬تمام‭ ‬عرصه‌ها‭ ‬دانست‭. ‬برخورد‭ ‬آنارشي‌گرايانه‌ي‭ ‬اين‭ ‬جريان‭ ‬فكري‭ ‬و‭ ‬به‭ ‬دنبال‭ ‬آن‭ ‬برهم‭ ‬زدن‭ ‬قواعد،‭ ‬از‭ ‬ديگر‭ ‬شناسه‌هاي‭ ‬قابل‭ ‬ذكر‭ ‬مي‌باشد‭. ‬ابهام،‭ ‬زبان‭ ‬طنز‌آميز،‭ ‬دنياي‭ ‬شاد‭ ‬موجود‭ ‬در‭ ‬حال،‭ ‬توجه‭ ‬به‭ ‬‮«‬زبان‮»‬‭ ‬و‭ ‬مسائل‭ ‬پيرامون‭ ‬آن2‭ ‬به‭ ‬عنوان‭ ‬يك‭ ‬موجوديت‭ ‬از‭ ‬ديگر‭ ‬مسائلي‭ ‬هستند‭ ‬كه‭ ‬به‭ ‬نوبه‌ي‭ ‬خود‭ ‬كاركردهايي‭ ‬از‭ ‬نفي‭ ‬مدرنيته‭ ‬مي‌باشند‭. ‬هر‌چند‭ ‬در‭ ‬مقابل‭ ‬اين‭ ‬تصوير‭ ‬انتزاعي‭ ‬از‭ ‬آينده،‭ ‬جامعه‌اي‭ ‬قابل‭ ‬باورتر‭ ‬قرار‭ ‬مي‌گيرد‭. ‬آن‌گونه‭ ‬كه‭ ‬جامعه‌شناسان‭ ‬پست‭ ‬مدرن‭ ‬آن‭ ‬را‭ ‬استفاده‭ ‬از‭ ‬تكنولوژي‭ ‬دنياي‭ ‬مدرن‭ ‬براي‭ ‬بازسازي‭ ‬دنياي‭ ‬كلاسيك‭ ‬مي‌دانند،‭ ‬يعني‭ ‬حضور‭ ‬فرد‭ ‬در‭ ‬جمع‭ ‬بدون‭ ‬محو‭ ‬فرديت‭! ‬بحث‭ ‬پيرامون‭ ‬اين‭ ‬واژه‭ ‬بسيار‭ ‬است‭ ‬اما‭ ‬ذكر‭ ‬اين‭ ‬نكته‭ ‬ضروري‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬‮«‬پست‌مدرنيسم‮»‬‭ ‬حاوي‭ ‬نظريات‭ ‬متناقص‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬اين‭ ‬تناقص‭ ‬و‭ ‬برخورد‭ ‬پارادوكسيكال‭ ‬با‭ ‬مسائل‭ ‬از‭ ‬ويژگي‌هاي‭ ‬آن‭ ‬است‭. ‬به‌طوري‭ ‬كه‭ ‬براي‭ ‬مثال‭ ‬‮«‬دريدا‮»‬‭ ‬در‭ ‬بعضي‭ ‬از‭ ‬مقالات‭ ‬اخير‭ ‬خود،‭ ‬مقالات‭ ‬گذشته‭ ‬را‭ ‬رد‭ ‬كرده‭ ‬است‭ ‬يا‭ ‬اينكه‭ ‬‮«‬بودريار‮»‬‭ ‬از‭ ‬نظريه‌پردازان‭ ‬اين‭ ‬جريان،‭ ‬خود‭ ‬از‭ ‬منتقدان‭ ‬مهم‭ ‬نظريات‭ ‬‮«‬دريدا‮»‬‭ ‬مي‌باشد‭! ‬حال‭ ‬با‭ ‬شناختن‭ ‬دو‭ ‬عنصر‭ ‬اصلي‭ ‬اين‭ ‬تركيب‭ ‬ابهام‌انگيز‭ ‬بايد‭ ‬بدانيم‭ ‬كه‭ ‬آيا‭ ‬اين‭ ‬دو‭ ‬واژه‭ ‬قابليت‭ ‬هم‌نشيني‭ ‬دارند‭ ‬يا‭ ‬خير؟‭ ‬از‭ ‬ديدگاه‭ ‬مدرن‭ ‬جواب‭ ‬به‭ ‬صورت‭ ‬كاملا‭ ‬بديهي‭ ‬‮«‬خير‮»‬‭ ‬مي‌باشد‭. ‬زيرا‭ ‬از‭ ‬اين‭ ‬نظر‭ ‬ما‭ ‬با‭ ‬يك‭ ‬سري‭ ‬عوامل‭ ‬متضاد‭ ‬در‭ ‬جامعه‭ ‬روبرو‭ ‬هستيم‭ ‬كه‭ ‬جمع‭ ‬آنها‭ ‬غيرممكن‭ ‬است‭. ‬از‭ ‬اين‭ ‬نمونه‭ ‬مي‌توان‭ ‬‮«‬سرما‮»‬‭ ‬و‭ ‬‮«‬گرما‮»‬،‭ ‬‮«‬ابژه‮»‬‭ ‬و‭ ‬‮«‬سوژه‮»‬‭ ‬و‭… ‬را‭ ‬نام‭ ‬برد‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬مقابل‭ ‬هم‭ ‬قرار‭ ‬مي‌گيرند‭. ‬با‭ ‬توجه‭ ‬به‭ ‬اين‭ ‬نكته‭ ‬مي‌توان‭ ‬متذكر‭ ‬شد‭ ‬كه‭ ‬نظم‭ ‬موجود‭ ‬در‭ ‬غزل،‭ ‬توانايي‭ ‬دربرگيري‭ ‬بي‌نظمي‭ ‬اين‭ ‬انديشه‭ ‬را‭ ‬ندارد‭ ‬و‭ ‬اين‭ ‬به‭ ‬خودي‭ ‬خود‭ ‬وجود‭ ‬مسأله‭ ‬را‭ ‬منتفي‭ ‬مي‌كند‭.‬3‭ ‬امّا‭ ‬با‭ ‬همين‭ ‬ديدگاه‭ ‬هم‭ ‬مي‌توان‭ ‬استثنايي‭ ‬قائل‭ ‬شد‭ ‬و‭ ‬اين‭ ‬تركيب‭ ‬را‭ ‬نشانگر‭ ‬نوعي‭ ‬از‭ ‬متن‭ ‬دانست‭ ‬كه‭ ‬بيانگر‭ ‬تضاد‭ ‬طنز‌آميز‭ ‬انسان‭ ‬محصور‭ ‬در‭ ‬قوالب‭ ‬كلاسيك‭ ‬كه‭ ‬انگاره‌هاي‭ ‬آن‭ ‬از‭ ‬كودكي‭ ‬با‭ ‬او‭ ‬همراه‭ ‬شده‌اند‭ ‬با‭ ‬حضور‭ ‬همه‌جانبه‌ي‭ ‬اين‭ ‬جريان‭ ‬فكري‭ ‬مي‭ ‬باشد‭. ‬يعني‭ ‬حضور‭ ‬همزمان‭ ‬دو‭ ‬جريان‭ ‬كه‭ ‬يكي‭ ‬در‭ ‬انديشه‭ ‬و‭ ‬ديگري‭ ‬در‭ ‬عمل‭ ‬صورت‭ ‬مي‌گيرد‭ ‬و‭ ‬از‭ ‬برخورد‭ ‬آنها‭ ‬‮«‬غزل‭ ‬پست‌مدرن‮»‬‭ ‬شكل‭ ‬مي‌گيرد‭. ‬اما‭ ‬از‭ ‬ديدگاه‭ ‬پست‌مدرن‭ ‬با‭ ‬توجه‭ ‬به‭ ‬نگاه‭ ‬خاص‭ ‬و‭ ‬نسبي‭ ‬آن‭ ‬به‭ ‬مسائل،‭ ‬جامعه‭ ‬منشوري‭ ‬از‭ ‬‮«‬تضادها‮»‬‭ ‬نمي‌باشد‭ ‬بلكه‭ ‬به‭ ‬قول‭ ‬‮«‬رومن‭ ‬ياكوبسن‮»‬‭ ‬از‭ ‬هم‌نشيني‭ ‬عناصر‭ ‬در‭ ‬كنار‭ ‬هم‭ ‬ايجاد‭ ‬شده‭ ‬است‭. ‬‮«‬ايهاب‭ ‬حسن‮»‬‭ ‬از‭ ‬نظريه‌پردازان‭ ‬عرب‭ ‬اين‭ ‬نكته‭ ‬را‭ ‬در‭ ‬جدوال‭ ‬معروف‭ ‬خود‭ ‬به‌خوبي‭ ‬نشان‭ ‬مي‌دهد‭. ‬وقتي‌‭ ‬كه‭ ‬ما‭ ‬به‭ ‬كثرت‌سالاري‭ ‬و‭ ‬رشته‌ي‭ ‬درهم‭ ‬بافته‌ي‭ ‬تقابل‌ها‭ ‬و‭ ‬عناصر‭ ‬مخالف‭ ‬اعتقاد‭ ‬داشته‭ ‬باشيم‭. ‬اين‭ ‬تركيب‭ ‬متضمن‭ ‬هيچ‭ ‬نكته‌ي‭ ‬غريبي‭ ‬نيست‭! ‬و‭ ‬در‭ ‬واقع‭ ‬تنها‭ ‬نگاه‭ ‬و‭ ‬پيشينه‌ي‭ ‬ذهني‭ ‬ماست‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬آن‭ ‬تضادي‭ ‬را‭ ‬احساس‭ ‬مي‌كند‭.‬

امّا‭ ‬شايد‭ ‬بهترين‭ ‬توجيه‭ ‬براي‭ ‬اين‭ ‬قضيه‭ ‬نظريات‭ ‬ميانه‌رويي‭ ‬باشد‭ ‬كه‭ ‬مي‌خواهد‭ ‬تلفيقي‭ ‬بين‭ ‬دو‭ ‬دوره‌ي‭ ‬تاريخي‭ ‬گذشته‭ ‬ايجاد‭ ‬كنند‭. ‬نظرياتي‭ ‬كه‭ ‬مي‌خواهند‭ ‬موارد‭ ‬ارتقاء‌‭ ‬بخش‭ ‬دنياي‭ ‬مدرن‭ ‬را‭ ‬در‭ ‬راه‭ ‬پياده‭ ‬كردن‭ ‬نظريات‭ ‬فراصنعتي‭ ‬بر‭ ‬بستر‭ ‬دنياي‭ ‬پيشاصنعتي‭ ‬به‭ ‬كار‭ ‬بندند‭. ‬مطمئناً‭ ‬با‭ ‬توجّه‭ ‬به‭ ‬اثرات‭ ‬روان‌شناختي‭ ‬وزن‭ ‬و‭ ‬قافيه‭ ‬و‭ ‬همچنين‭ ‬كاركردهاي‭ ‬زباني‭ ‬كه‭ ‬دارند‭ ‬و‭ ‬استفاده‌هاي‭ ‬قافيه‭ ‬نظير‭ ‬ارجاعات‭ ‬درون‌متني،‭ ‬نمي‌توان‭ ‬نتايج‭ ‬مثبت‭ ‬آن‭ ‬را‭ ‬انكار‭ ‬كرد‭. ‬پس‭ ‬با‭ ‬تلفيق‭ ‬موثّري‭ ‬از‭ ‬اين‭ ‬دو،‭ ‬مي‌توان‭ ‬گونه‌اي‭ ‬نو‭ ‬ايجاد‭ ‬كرد‭ ‬كه‭ ‬حاوي‭ ‬رهيافت‌هايي‭ ‬پيرامون‭ ‬زندگي‭ ‬بشر‭ ‬متناقص‭ ‬امروز‭ ‬است‭. ‬اين‭ ‬نكته‭ ‬از‭ ‬ديدگاه‭ ‬شاعران‭ ‬قالب‌شكن‭ ‬معاصر‭ ‬نظير‭ ‬‮«‬اخوان‮»‬‭ ‬نيز‭ ‬دور‭ ‬نمانده‭ ‬است‭ ‬به‭ ‬گونه‌اي‭ ‬كه‭ ‬مي‌گويد‭: ‬‮«‬اصولا‭ ‬اين‭ ‬درست‭ ‬نيست‭ ‬كه‭ ‬قالب‭ ‬را‭ ‬مانند‭ ‬نموداري‭ ‬از‭ ‬اثر‭ ‬و‭ ‬تعيين‭ ‬‌كننده‌ي‭ ‬قطعي‭ ‬چند‭ ‬و‭ ‬چون‭ ‬شعر‭ ‬بدانيم‭…‬‮»‬4‭ ‬در‭ ‬واقع‭ ‬‮«‬قالب‮»‬‭ ‬تنها‭ ‬يكي‭ ‬از‭ ‬هزاران‭ ‬شناسه‌ي‭ ‬موجود‭ ‬در‭ ‬متن‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬مي‌تواند‭ ‬به‭ ‬ساختار،‭ ‬فرم‭ ‬يا‭ ‬تأويل‌هاي‭ ‬گوناگون‭ ‬از‭ ‬آن‭ ‬بينجامد،‭ ‬پس‭ ‬مانورهاي‭ ‬بيش‭ ‬از‭ ‬اندازه‭ ‬روي‭ ‬آن‭ ‬بيشتر‭ ‬كاري‭ ‬ژورناليستي‭ ‬است‭ ‬تا‭ ‬مشكل‭ ‬بغرنجي‭ ‬در‭ ‬ادبيات‭ ‬امروز‭. ‬‮«‬دريدا‮»‬‭ ‬در‭ ‬يكي‭ ‬از‭ ‬سخنراني‌هاي‭ ‬اخير‭ ‬خود‭ ‬ورود‭ ‬تفكر‭ ‬‮«‬پست‌مدرن‮»‬‭ ‬و‭ ‬‮«‬پساساختارگرا‮»‬‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬عرصه‌ي‭ ‬ادبيات‭ ‬منتفي‭ ‬مي‌داند‭. ‬زيرا‭ ‬به‭ ‬اعتقاد‭ ‬او‭ ‬ادبيات‭ ‬خود‭ ‬هميشه‭ ‬عليه‭ ‬قطعيت‭ ‬حركت‭ ‬كرده‭ ‬و‭ ‬زبان‭ ‬ادبيات‭ ‬مانند‭ ‬زبان‭ ‬فلسفه‭ ‬خشك‭ ‬و‭ ‬قاعده‌مند‭ ‬نيست،‭ ‬بلكه‭ ‬در‭ ‬سطح‭ ‬و‭ ‬عمق‭ ‬آن‭ ‬كارهاي‭ ‬فراواني‭ ‬شده‭ ‬است‭. ‬شايد‭ ‬اين‭ ‬دليل‭ ‬بسيار‭ ‬محكمي‭ ‬باشد‭ ‬بر‭ ‬نمونه‌هايي‭ ‬كه‭ ‬از‭ ‬اين‭ ‬جريان‭ ‬غزل‭ ‬پست‌مدرن5‭ ‬در‭ ‬شعر‭ ‬گذشتگان‭ ‬به‭ ‬چشم‌ها‭ ‬مي‌خورد‭. ‬هر‭ ‬چند‭ ‬اين‭ ‬آثار‭ ‬معمولا‭ ‬تك‭ ‬جرقه‌هايي‭ ‬حاكي‭ ‬از‭ ‬عبور‭ ‬ذهن‭ ‬مولف‭ ‬از‭ ‬حال‭ ‬به‭ ‬قرون‭ ‬آينده‭ ‬مي‌باشد‭. ‬يا‭ ‬اينكه‭ ‬به‭ ‬صورت‭ ‬كاملا‭ ‬حسّي‭ ‬با‭ ‬اثرات‭ ‬ضمير‭ ‬ناخودآگاه‭ ‬ايجاد‭ ‬شده‭ ‬است‭. ‬نكته‌ي‭ ‬جالب‭ ‬شايد‭ ‬اين‭ ‬باشد‭ ‬كه‭ ‬نتيجه‭ ‬در‭ ‬هر‭ ‬صورت‭ -‬با‭ ‬آگاهي‭ ‬يا‭ ‬ناخودآگاه‭- ‬يكي‭ ‬است‭. ‬يعني‭ ‬مثلا‭ ‬در‭ ‬شعر‭ ‬ساختارمند‭ ‬و‭ ‬تصويرگراي‭ ‬‮«‬منوچهري‭ ‬دامغاني‮»‬‭ ‬ناگهان‭ ‬با‭ ‬واج‌آرايي‭ -‬نه‭ ‬در‭ ‬سطح‭ ‬مانند‭ ‬جناس‌هاي‭ ‬مرسوم‭ ‬بلكه‭ ‬در‭ ‬خدمت‭ ‬محتوا‭- ‬روبرو‭ ‬مي‌شويم‭ ‬كه‭ ‬اين‭ ‬صنعت‭ ‬نه‭ ‬فقط‭ ‬در‭ ‬خدمت‭ ‬زيبايي‭ ‬كلام‭ ‬بلكه‭ ‬حركتي‭ ‬سطحي‭ ‬براي‭ ‬ايجاد‭ ‬اثرات‭ ‬ناآگاهانه‌ي‭ ‬روان‌شناختي‭ ‬بر‭ ‬روي‭ ‬مخاطب‭ ‬مي‌باشد‭: ‬

‮«‬خيزيد‭ ‬و‭ ‬خز‭ ‬آريد‭ ‬كه‭ ‬هنگام‭ ‬خزان‭ ‬است

‭ ‬باد‭ ‬خنك‭ ‬از‭ ‬جانب‭ ‬خوارزم‭ ‬وزان‭ ‬است‮»‬

غير‭ ‬از‭ ‬درشتي‭ ‬حرف‭ ‬‮«‬خ‮»‬‭ ‬و‭ ‬زوزه‭ ‬كشيدن‭ ‬حرف‭ ‬‮«‬ز‮»‬‭ ‬و‭ ‬اثر‭ ‬آنها‭ ‬در‭ ‬گوش‭ ‬و‭ ‬ذهن‭ ‬كه‭ ‬نيازي‭ ‬به‭ ‬گفتن‭ ‬ندارد،‭ ‬نوعي‭ ‬ارجاع‭ ‬درون‌متني‭ ‬‮«‬خيزيد‮»‬،‭ ‬‮«‬خز‭ ‬آريد‮»‬،‭ ‬‮«‬خزان‮»‬‭ ‬و‭ ‬كلمه‌ي‭ ‬‮«‬خوارزم‮»‬‭ ‬در‭ ‬مصرع‭ ‬دوم‭ ‬ايجاد‭ ‬شده‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬به‭ ‬نوعي‭ ‬توانسته‭ ‬در‭ ‬اين‭ ‬بيت‭ ‬كوتاه‭ ‬به‭ ‬يك‭ ‬فرم‭ ‬برسد،‭ ‬اما‭ ‬متاسفانه‭ ‬كاركرد‭ ‬زبان‭ ‬در‭ ‬اين‭ ‬سري‭ ‬اشعار‭ ‬به‭ ‬موارد‭ ‬خاصي‭ ‬محدود‭ ‬بوده‭ ‬و‭ ‬اين‭ ‬كارها‭ ‬با‭ ‬توجه‭ ‬به‭ ‬خواسته‌هاي‭ ‬مخاطبان‭! ‬در‭ ‬همين‭ ‬سطح‭ ‬باقي‭ ‬مانده‭ ‬است‭. ‬البته‭ ‬جالب‭ ‬توجه‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬حتي‭ ‬در‭ ‬همان‭ ‬زمان‭ ‬ديگر‭ ‬معرفي‭ ‬شده‭ ‬است،‭ ‬به‭ ‬طور‭ ‬مثال‭ ‬‮«‬عين‌القضات‭ ‬همداني‮»‬‭ ‬در‭ ‬هشتصد‭ ‬سال‭ ‬پيش‭ ‬نظريات‭ ‬بكر‭ ‬و‭ ‬تيزهوشانه‌اي‭ ‬پيرامون‭ ‬‮«‬كاتب‮»‬‭ (‬مولف‭)‬،‭ ‬‮«‬مكتوب‌‭ ‬فيه‮»‬‭ (‬كاغذ‭) ‬دارد‭ ‬يا‭ ‬در‭ ‬جاي‭ ‬ديگري‭ ‬به‭ ‬صراحت‭ ‬عنوان‭ ‬مي‌كند‭:‬

‭ ‬‮«‬اين‭ ‬شعرها‭ ‬را‭ ‬چون‭ ‬آينه‌‭ ‬دان‭. ‬آخر‭ ‬داني‭ ‬كه‭ ‬آينه‭ ‬را‭ ‬صورتي‭ ‬نيست‭ ‬در‭ ‬خود،‭ ‬اما‭ ‬هر‭ ‬كه‭ ‬نگه‭ ‬كند‭ ‬صورت‭ ‬خود‭ ‬تواند‭ ‬ديدن‭ ‬كه‭ ‬نقد‭ ‬روزگار‭ ‬و‭ ‬كمال‭ ‬كار‭ ‬اوست‭.‬

و‭ ‬اگر‭ ‬گويي‭ ‬‮«‬شعر‭ ‬را‭ ‬معني‭ ‬آن‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬قاتلش‭ ‬خواست‭ ‬و‭ ‬ديگران‭ ‬معني‭ ‬ديگر‭ ‬وضع‭ ‬مي‌كنند‭ ‬از‭ ‬خود‭.‬‮»‬‭ ‬اين‭ ‬همچنان‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬كسي‭ ‬گويد‭: ‬‮«‬صورت‭ ‬آينه،‭ ‬صورت‭ ‬روي‭ ‬صيقلي‌اي‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬اول‭ ‬آن‭ ‬صورت‭ ‬نموده‭.‬‮»‬‭ ‬و‭ ‬اين‭ ‬معني‭ ‬را‭ ‬تحقيق‭ ‬و‭ ‬غموضي‭ ‬هست‭ ‬كه‭ ‬اگر‭ ‬در‭ ‬شرح‭ ‬آن‭ ‬آويزم،‭ ‬از‭ ‬مقصود‭ ‬باز‭ ‬مانم‭.‬‮»‬‭ ‬مشخص‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬اين‭ ‬گفتار‭ ‬نگاهي‭ ‬شاعرانه‭ ‬است‭ ‬به‭ ‬نظرياتي‭ ‬كه‭ ‬امروز‭ ‬به‭ ‬طور‭ ‬مثال‭ ‬‮«‬رولان‭ ‬بارت‮»‬‭ ‬درباره‌ي‭ ‬مرگ‭ ‬مؤلف‭ ‬و‭ ‬تأويل‌پذيري‭ ‬بيان‭ ‬مي‌دارد‭.‬6‭ ‬هر‭ ‬چند‭ ‬شايد‭ ‬‮«‬بارت‮»‬‭ ‬توانسته‭ ‬به‭ ‬تفصيل‭ ‬و‭ ‬با‭ ‬ايجاد‭ ‬نظم‭ ‬و‭ ‬باز‭ ‬كردن‭ ‬و‭ ‬پاسخ‭ ‬به‭ ‬ابهامات‭ ‬در‭ ‬اين‌باره‭ ‬آن‌‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬عنوان‭ ‬يك‭ ‬نظريه‌ي‭ ‬محكم‭ ‬و‭ ‬استوار‭ ‬بيان‭ ‬كنند‭. ‬اما‭ ‬نمي‌توان‭ ‬انكار‭ ‬كرد‭ ‬كه‭ ‬جرقه‌ي‭ ‬‮«‬عين‌القضات‮»‬‭ ‬در‭ ‬آن‭ ‬زمان‭ ‬بسيار‭ ‬ارزشمند‭ ‬و‭ ‬عميق‭ ‬بوده‭ ‬است‭. ‬اما‭ ‬شايد‭ ‬مهمترين‭ ‬شاعري‭ ‬كه‭ ‬اينگونه‭ ‬فرآيندها‭ ‬در‭ ‬آثارش‭ ‬داراي‭ ‬فراواني‭ ‬بالايي‭ ‬مي‌باشند،‭ ‬‮«‬مولوي‮»‬‭ ‬است،‭ ‬در‭ ‬آنجا‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬سماع‭ ‬و‭ ‬فرو‭ ‬رفتن‭ ‬به‭ ‬دنياي‭ ‬ماوراء‌‭ ‬الطبيعه‭ ‬و‭ ‬عبور‭ ‬از‭ ‬زمان‭ ‬در‭ ‬ضمير‭ ‬ناخودآگاه‭ ‬غزليات‭ ‬شمس‭ ‬را‭ ‬مي‌سازد‭. ‬جايي‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬سطح‭ ‬زبان‭ ‬حركت‌هايي‭ ‬بسيار‭ ‬صورت‭ ‬مي‌گيرد،‭ ‬ابهام‌هايي‭ ‬استفاده‭ ‬مي‌شود‭ ‬كه‭ ‬به‭ ‬تأويل‌هاي‭ ‬گوناگون‭ ‬منجر‭ ‬مي‌شود،‭ ‬يا‭ ‬حروف‭ ‬متناسب‭ ‬با‭ ‬محتوا‭ ‬به‭ ‬كار‭ ‬برده‭ ‬مي‌شود‭. ‬همچنين‭ ‬ساختار‭ ‬كلي‭ ‬پراكنده‭ ‬و‭ ‬نفي‌كننده‌ي‭ ‬اين‭ ‬غزليات‭ ‬كاملاً‭ ‬مشهود‭ ‬است‭. ‬حتّي‭ ‬در‭ ‬جاهايي‭ ‬اين‭ ‬اعتراض‭ ‬مستقيماً‭ ‬بروز‭ ‬پيدا‭ ‬كرده‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬غزليات‭ ‬شمس‭ ‬در‭ ‬همان‭ ‬وزن‭ ‬ظاهراً‭ ‬مورد‭ ‬علاقه‌اش‭ ‬مي‌گويد‭: ‬‮«‬مفتعلن‭ ‬مفتعلن‭ ‬مفتعلن‭ ‬كشت‭ ‬مرا‭…‬‮»‬

يا‭ ‬در‭ ‬جايي‭ ‬ديگر‭ ‬در‭ ‬‮«‬مثنوي‭ ‬معنوي‮»‬‭ ‬ذكر‭ ‬مي‌كند‭:‬

‭ ‬‮«‬قافيه‭ ‬انديشم‭ ‬و‭ ‬دلدار‭ ‬من

گويدم‭ ‬منديش‭ ‬جز‭ ‬ديدار‭ ‬من‮»‬

نظم‭ ‬حاكم‭ ‬بر‭ ‬شعر‭ ‬كلاسيك‭ ‬مولف‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬مقابله‭ ‬وا‭ ‬مي‌دارد‭. ‬شاعر‭ ‬با‭ ‬حركت‌هاي‭ ‬وزني،‭ ‬قافيه‌هاي‭ ‬سماعي‭ ‬و‭ ‬بسياري‭ ‬تكنيك‌هاي‭ ‬ديگر‭ ‬سعي‭ ‬بر‭ ‬آن‭ ‬دارد‭ ‬كه‭ ‬تعاملي‭ ‬بين‭ ‬شعر‭ ‬كلاسيك‭ ‬و‭ ‬انديشه‌ي‭ ‬پوياي‭ ‬خود‭ ‬ايجاد‭ ‬كند‭ ‬كه‭ ‬اين‭ ‬گاهي‭ ‬به‭ ‬قيمت‭ ‬از‭ ‬دست‭ ‬رفتن‭ ‬زيبايي‌هاي‭ ‬شعر‭ ‬مي‌شود‭ ‬كه‭ ‬اين‭ ‬نيز‭ ‬نكته‌اي‭ ‬قابل‭ ‬تأمل‭ ‬است‭. ‬شعر‭ ‬‮«‬مولوي‮»‬‭ ‬مانند‭ ‬دنياي‭ ‬پست‌مدرن‭ ‬در‭ ‬سطح‭ ‬اتفاق‭ ‬مي‌افتد‭ -‬از‭ ‬ديدگاه‭ ‬زيبايي‌شناسي‭ ‬نه‭ ‬محتوا‭!- ‬خواننده‭ ‬محتوا‭ ‬را‭ ‬در‭ ‬سطح‭ ‬كسب‭ ‬نمي‌كند‭ ‬بلكه‭ ‬مجذوب‭ ‬حركت‌هاي‭ ‬وزني‭ ‬مي‌شود‭ ‬و‭ ‬عمق‭ ‬كار‭ ‬نيز‭ ‬از‭ ‬بسياري‭ ‬زيبايي‌هاي‭ ‬موجود‭ ‬در‭ ‬شعر‭ ‬كلاسيك‭ ‬تهي‭ ‬است‭. ‬اين‭ ‬قضيه‭ ‬در‭ ‬‮«‬مثنوي‭ ‬معنوي‮»‬‭ ‬نمود‭ ‬ديگري‭ ‬پيدا‭ ‬مي‌كند‭. ‬ساختار‭ ‬روايي‭ ‬اثر‭ ‬و‭ ‬زبان‭ ‬تمثيلي‭ ‬و‭ ‬موعظه‌مانند‭ ‬آن،‭ ‬جا‭ ‬را‭ ‬براي‭ ‬حركت‌هاي‭ ‬پساساختارگرا‭ ‬تنگ‭ ‬مي‌كند‭. ‬امّا‭ ‬در‭ ‬همين‭ ‬محدوده‌ي‭ ‬بسته‭ ‬نيز‭ ‬شاعر‭ ‬به‭ ‬كشف‭ ‬روش‌هايي‭ ‬نظير‭ ‬‮«‬شكست‭ ‬روايت‮»‬،‭ ‬‮«‬شكست‭ ‬زمان‮»‬،‭ ‬‮«‬ارجاعات‭ ‬بينامتني‮»‬‭ ‬و‭… ‬مي‌رسد‭.‬

‮«‬زمان‮»‬‭ ‬موجود‭ ‬در‭ ‬شعر‭ ‬مولوي،‭ ‬خطي‭ ‬طولي‭ ‬نيست‭ ‬كه‭ ‬از‭ ‬نقطه‌ي‭ ‬صفر‭ ‬آغاز‭ ‬شود‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬نقطه‌ي‭ ‬‮«‬ايكس‮»‬‭ ‬پايان‭ ‬بپذيرد‭. ‬زمان،‭ ‬چيزي‭ ‬انعطاف‌پذير‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬داناي‭ ‬كل‭ ‬هربار‭ ‬در‭ ‬قالب‭ ‬شخصيتي‭ ‬در‭ ‬طول‭ ‬و‭ ‬عرض‭ ‬آن‭ ‬حركت‭ ‬مي‌كند‭. ‬اين‌گونه‭ ‬نگاه‭ ‬به‭ ‬مسأله‌ي‭ ‬زمان‭ ‬تا‭ ‬قبل‭ ‬از‭ ‬ظهور‭ ‬نيمايي‌سرايان‭ ‬و‭ ‬شايد‭ ‬در‭ ‬طول‭ ‬كل‭ ‬تاريخ‭ ‬شعر‭ ‬كلاسيك‭ ‬بي‌نظير‭ ‬بوده‭ ‬است‭. ‬اين‭ ‬نگاه‭ ‬قابل‭ ‬مقايسه‭ ‬است‭ ‬با‭ ‬پرش‌ها‭ ‬و‭ ‬حركات‭ ‬زيگزاگي‭ ‬‮«‬فروغ‮»‬‭ ‬در‭ ‬شعر‭ ‬‮«‬ايمان‭ ‬بياوريم‭ ‬به‭ ‬آغاز‭ ‬فصل‭ ‬سرد‮»‬‭ ‬كه‭ ‬شايد‭ ‬از‭ ‬كامل‌ترين‭ ‬آثاري‭ ‬باشد‭ ‬كه‭ ‬با‭ ‬تكيه‭ ‬بر‭ ‬حركت‭ ‬زمان،‭ ‬فضا‭ ‬و‭ ‬فرم‭ ‬در‭ ‬آن‭ ‬خلق‭ ‬شده‭ ‬است‭.‬‮»‬‭ ‬شايد‭ ‬زندگي‭ ‬‮«‬مولوي‮»‬‭ ‬مهمترين‭ ‬‮«‬غزل‭ ‬‌پست‌مدرن‮»‬‭ ‬او‭ ‬بوده‭ ‬است‭!! ‬برخوردهاي‭ ‬مخالف‭ ‬طبع‭ ‬عموم‭ ‬در‭ ‬حالي‌‭ ‬كه‭ ‬داراي‭ ‬وجهه‌ي‭ ‬اجتماعي‭ ‬بالايي‭ ‬بوده‭ ‬است،‭ ‬زبا‌نزد‭ ‬همگان‭ ‬است‭. ‬تغيير‭ ‬مسيرهاي‭ ‬او‭ ‬در‭ ‬طول‭ ‬زندگي‭ ‬و‭ ‬عدم‭ ‬ثابت‭ ‬ماندن‭ ‬برداشت‌هاي‭ ‬ارزشمند‭ ‬عقيده‭ ‬به‭ ‬متافيزيك‭ ‬و‭ ‬بررسي‭ ‬نسبي‭ ‬مسائل‭ ‬مذهبي‭ ‬از‭ ‬جمله‭ ‬ديگر‭ ‬ويژگي‌هاي‭ ‬اين‭ ‬غزل‭ ‬پست‌مدرن‭ ‬مي‌باشد‭. ‬در‭ ‬همين‭ ‬حال‭ ‬ويژگي‌هاي‭ ‬قطعيت‭ ‬نيز‭ ‬در‭ ‬او‭ ‬ديده‭ ‬مي‌شود‭ ‬كه‭ ‬بايد‭ ‬از‭ ‬استفاده‭ ‬ابزاري‭ ‬از‭ ‬شعر‭ ‬براي‭ ‬آموزش‭ ‬به‭ ‬عنوان‭ ‬نمونه‭ ‬نام‭ ‬برد‭. ‬خاصيت‭ ‬تأويل‌پذيري‭ ‬گفته‌ها‭ ‬و‭ ‬كرده‌هاي‭ ‬او‭ ‬به‭ ‬گونه‌اي‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬گاهي‭ ‬در‭ ‬طول‭ ‬تاريخ‭ ‬براي‭ ‬امور‭ ‬متفاوت‭ ‬و‭ ‬حتّي‭ ‬متناقضي‭ ‬استفاده‭ ‬شده‭ ‬است‭. ‬البته‭ ‬حتّي‭ ‬در‭ ‬اشعار‭ ‬مولوي‭ ‬نظريه‭ ‬پردازي‌هايي‭ ‬عارفانه‭ ‬آن‌گونه‭ ‬كه‭ ‬‮«‬عين‌القضات‭ ‬همداني‮»‬‭ ‬قبل‭ ‬از‭ ‬او‭ ‬كار‭ ‬كرده‭ ‬بود‭ ‬موجود‭ ‬است‭. ‬شايد‭ ‬بارزترين‭ ‬نمونه‌اي‭ ‬كه‭ ‬مي‌توان‭ ‬ذكر‭ ‬كرد‭ ‬ابيات‭ ‬آغازين‭ ‬‮«‬مثنوي‭ ‬معنوي‮»‬‭ ‬است‭ ‬در‭ ‬آنجايي‭ ‬كه‭ ‬مشخص‭ ‬مي‌گويد‭: ‬‮«‬هر‭ ‬كسي‭ ‬از‭ ‬ظن‭ ‬خود‭ ‬شد‭ ‬يار‭ ‬من‭…‬‮»‬

با‭ ‬گذر‭ ‬از‭ ‬مولوي‭ ‬و‭ ‬بررسي‭ ‬بيشتر‭ ‬در‭ ‬طول‭ ‬تاريخ‭ ‬ادبيات‭ ‬فارسي‭ ‬و‭ ‬نمونه‌ها‭ ‬و‭ ‬متن‌هاي‭ ‬موجود،‭ ‬مي‌توان‭ ‬به‭ ‬يقين‭ ‬اظهار‭ ‬كرد‭ ‬كه‭ ‬به‭ ‬نوعي‭ ‬تمام‭ ‬شاعران‭ ‬از‭ ‬اين‭ ‬شناسه‌ها‭ ‬كمابيش‭ ‬استفاده‭ ‬كرده‌اند‭. ‬كه‭ ‬البتّه‭ ‬مطمئناً‭ ‬اين‭ ‬ويژگي‭ ‬شعر‭ ‬و‭ ‬حركت‭ ‬ذهن‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬اين‭ ‬اتفاق‭ ‬را‭ ‬ممكن‭ ‬ساخته‭ ‬است‭. ‬همان‌گونه‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬ابتداي‭ ‬اين‭ ‬بحث‭ ‬با‭ ‬استناد‭ ‬به‭ ‬گفته‌ي‭ ‬‮«‬دريدا‮»‬‭ ‬به‭ ‬آن‭ ‬اشاره‭ ‬شد‭. ‬مرور‭ ‬بر‭ ‬كل‭ ‬اين‭ ‬آثار‭ ‬با‭ ‬توجه‭ ‬به‭ ‬گنجينه‌ي‭ ‬عظيم‭ ‬شعر‭ ‬فارسي‭ ‬در‭ ‬اين‭ ‬گذر‭ ‬اجمالي‭ ‬غيرممكن‭ ‬است‭. ‬پس‭ ‬تنها‭ ‬به‭ ‬بررسي‭ ‬شناسه‌هاي‭ ‬حركات‭ ‬پساساختار‌گرايانه‭ ‬در‭ ‬شعر‭ ‬حافظ‭ ‬و‭ ‬سعدي‭ ‬مي‌پردازيم،‭ ‬تا‭ ‬آنگاه‭ ‬به‭ ‬پژوهشي‭ ‬مفصل‭ ‬پيرامون‭ ‬جريان‭ ‬امروز‭ ‬‮«‬غزل‭ ‬پست‌مدرن‮»‬‭ ‬و‭ ‬ويژگي‌هاي‭ ‬آن‭ ‬با‭ ‬ذكر‭ ‬نمونه‭ ‬براي‭ ‬هر‭ ‬قسمت‭ ‬بپردازيم‭. ‬آنگاه‭ ‬شايد‭ ‬بتوانيم‭ ‬با‭ ‬شناختي‭ ‬از‭ ‬اين‭ ‬پديده‌ي‭ ‬تازه‭ ‬در‭ ‬برگشت،‭ ‬بازخواني‭ ‬دوباره‌اي‭ ‬از‭ ‬اشعار‭ ‬كهن‭ ‬را‭ ‬داشته‭ ‬باشيم‭.‬

ادامه‭ ‬دارد‭…‬

‭ ‬پاورقي‌ها‭:‬

‭ -‬1‮«‬موج‭ ‬سوم‮»‬،‭ ‬نويسنده‭: ‬‮«‬آلوين‭ ‬تافلر‮»‬

‭ -‬2‭ ‬هر‭ ‬چند‭ ‬اين‭ ‬بررسي‭ ‬از‭ ‬ديدگاه‭ ‬مدرن‭ ‬توسط‭ ‬زبان‌شناساني‭ ‬نظير‭ ‬‮«‬سوسور‮»‬‭ ‬نيز‭ ‬صورت‭ ‬گرفته‭ ‬كه‭ ‬البته‭ ‬انديشه‌هاي‭ ‬خود‭ ‬آنها‭ ‬نيز‭ ‬حاوي‭ ‬كاركردهاي‭ ‬پست‌مدرن‭ ‬بسياري‭ ‬است‭. ‬

‭ ‬‮٣‬‭- ‬شايد‭ ‬اين‭ ‬معيار‭ ‬سنجش‭ ‬‮«‬منطقي‌تر‮»‬‭ ‬به‭ ‬نظر‭ ‬برسد‭ ‬زيرا‭ ‬اگر‭ ‬اين‭ ‬حركت‭ ‬واقعاً‭ ‬غزل‭ ‬‮«‬پست‌مدرن‮»‬‭! ‬با‭ ‬ويژگي‌هاي‭ ‬منحصر‭ ‬به‭ ‬فرد‭ ‬آن‭ ‬باشد‭ ‬محك‭ ‬نقد‭ ‬ما‭ ‬نيز‭ ‬بايد‭ ‬منطبق‭ ‬بر‭ ‬اصول‭ ‬آن‭ ‬باشد‭ ‬و‭ ‬با‭ ‬ديدي‭ ‬‮«‬پساساختارگرا‮»‬‭ ‬بايد‭ ‬به‭ ‬آن‭ ‬نگاه‭ ‬كرد‭. ‬هر‭ ‬چند‭ ‬خود‭ ‬واژه‌ي‭ ‬‮«‬منطقي‌تر‮»‬‭ ‬زاييده‌ي‭ ‬دنياي‭ ‬‮«‬مدرن‮»‬‭ ‬بوده‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬دنياي‭ ‬‮«‬پست‌مدرن‮»‬‭ ‬رنگ‭ ‬مي‌بازد،‭ ‬در‭ ‬واقع‭ ‬خود‭ ‬ما‭ ‬نيز‭ ‬در‭ ‬بررسي‭ ‬بيش‭ ‬از‭ ‬همه‭ ‬با‭ ‬نگاهي‭ ‬مدرن‭ ‬و‭ ‬چارت‌بندي‭ ‬شده‭ ‬نسبت‭ ‬به‭ ‬اين‭ ‬مسأله‭ ‬موضع‭ ‬گرفته‌ايم‭. ‬يقينا‭ ‬در‭ ‬آينده‌اي‭ ‬نزديك‭ ‬لزوم‭ ‬بررسي‭ ‬اين‭ ‬پديده‭ ‬از‭ ‬داخل‭ ‬خود‭ ‬آن‭ ‬نيز‭ ‬وجود‭ ‬دارد‭. ‬

-4‮«‬قدم‭ ‬زدن‭ ‬در‭ ‬كلمات‮»‬‭ ‬گردآوري‭: ‬‮«‬عليرضا‭ ‬قزوه‮»‬‭ ‬

-5‭ ‬لزومي‭ ‬به‭ ‬توضيح‭ ‬نيست‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬تركيب‭ ‬‮«‬غزل‭ ‬پست‌مدرن‮»‬‭ ‬غزل،‭ ‬مجازي‭ ‬از‭ ‬تمامي‭ ‬قوالب‭ ‬كلاسيك‭ ‬مي‌باشد‭ ‬و‭ ‬به‭ ‬هيچ‭ ‬وجه‭ ‬معني‭ ‬لغوي‭ ‬و‭ ‬اصطلاحي‭ ‬خويش‭ ‬را‭ ‬ايفا‭ ‬نمي‌كند‭.‬

-6‭ ‬براي‭ ‬توضيحات‭ ‬مفصل‌تر‭ ‬رجوع‭ ‬شود‭ ‬به The death of the author, Roland Barthes

1 دیدگاه در “تبارشناسی غزل پست‌مدرن-قسمت اول

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *